Doanh bồng vách núi vừng ô ló
Tiên vọng đầu non bóng nguyệt tà
Đền vạn ngang là nơi di tích văn hóa tâm linh lâu đời. Là nơi danh lam thắng cảnh non nước Đồ Sơn . Ngôi đền nằm trên đầu núi vạn ngang hướng ra biển đông , tả thanh long là núi vạn lẻ – hữu bạch hổ là núi hang dơi . Núi Vạn ngang nằm ở trung tâm của chín ngọn núi đồ sơn nơi linh khí linh thiêng của đất trời tụ hội. Đền Vạn Ngang xưa có tên là Thủy Tiên Am được lập vào năm thái ninh thứ 3 triều lý. được dựng bằng tranh tre vách gỗ lợp cỏ tranh Thờ Chư Vị Thánh Tiên. là nơi xưa kia các bậc văn nho chức sắc tổ chức bình thơ xướng họa.
Tương truyền rằng vào 1 đêm cuối xuân năm niên hiệu KHAI THÁI thứ 5 các bậc nho sinh đang bình thơ , bổng xuất hiện một vị tiên bà xưng là Tiên Bằng Công Chúa cùng xướng họa thơ ca và chỉ dạy thời cuộc cho người đương thời lúc bấy giờ biết được thời cuộc đổi thay .dạy cho nhân dân biết khai hoang trông trọt .biết về thời tiết, để khi ra khơi vào lộng tránh được sự sóng gió bất bình của thiên nhiên.
Năm niên hiệu Hoằng Định thứ 6 sau khi mạc triều đã tan rã chạy lên đất cao bằng . lê triều trung hưng. vào đêm ngày mồng 6 rạng ngày mồng 7 tháng 3 các bậc nho sinh bình văn đọc thơ . bổng xuất hiện một vị nho sinh mặt mày khôi ngô tuấn tú mặc sắc phục trắng xưng là Đệ Tam Thái Tử.
cùng bình văn đọc thơ chỉ dạy cho mọi người , rạng ngày thì không thấy vị nho sinh đâu nữa.
Người đời sau cứ mỗi độ xuân về lại tổ chức các cuộc bình văn đọc thơ để mong các bậc thần tiên giáng phàm . song các đấng thần tiên còn vân du hạc giá bốn phương để cứu độ muôn dân.
Duệ hiệu vị tiên bà là đệ nhị địa tiên hoành sơn thánh mẫu liễu hạnh tiên bằng công chúa.
duệ hiệu của vị tiên nam là đệ tam hoàng tử thủy cung phả quang huệ đạt đại vương . thường gọi là quan hoàng bơ phủ.
Cuốn thư cổ có ghi là
Trúc hà khả lập thủy diện dẫn tiểu khê miễu tọa sơn, đông hải hướng tử khứ kỷ ứng lý bạch cốt sinh lai năng bất tử đầu sơn vĩnh khu bát vạn tôn miếu hồ binh kính hội đan trùng lai mạc tương hàn vạn cổ phúc thần phong mỹ tự anh linh thần nữ trấn nam bang. ( Niên hiệu minh đức thứ 3 )
Các bức Hoành Phi được ghi rằng Thủy Quốc Động Đình. Tam Kỳ Linh Ứng.
Tài Trí Khôn Nguyên. Phúc Tấn Tư Thụ. Thần Cơ Duệ Toán. Vạn Cổ Anh Linh.
Câu đối cổ ca ngợi rằng :
Thụy khí chung anh thanh sơn lưu thủy linh từ ngập lập cầu đảo năng thông sứ sứ đông tây chiêm thánh đức
Thánh hoàng danh trấn hiển hách anh linh trị bệnh trừ tà cứu sinh hoạt mệnh nhân nhân nam bắc mộc thần ân.
Anh linh mạc trắc thánh hoàng hóa hiện thế gian vô
Thần tiên xuất thế bảo dân hộ quốc thụ ân long.
Anh khí dáng phàm trần trạch cập đương thì anh hiển hóa
Linh thanh tiên thánh nữ ân thùy vạn thế ngưỡng nhân phong.
Người xưa hằng năm lấy ngày mồng 7 tháng 3 âm lịch hàng năm là ngày kỉ niệm xuất thế hóa thánh và là ngày hội chính của bản đền.
Về việc xây dựng đền truyện kể rằng :
Lưu Đình Chất người làng đông khê xã Quỳ Chữ khí chưa đỗ đạt ông có nằm mộng sẽ gặp đc một vì long thần phù giúp trong thời gian ông đi du xuân ngắm cảnh và có mặt trong cuộc bình văn thơ năm hoằng định thứ 7 đó đã được âm phù của thánh hoàng sau đó ông đỗ đạt lúc đó ông đã ngoại tứ tuần. Vào năm niên hiệu vĩnh tộ thứ tư đền chính thức được xây dựng hoàn thành bằng gạch lợp ngói nối kiến trúc hình chữ nhị, có cổng tam quan, đài cửu thiên, bia hạ mã. Cây đa cổng đền do tiến sĩ Lưu Đình Chất hậu tạ thánh ân đã phù hộ đỗ đạt.
Tên đền Hoành Sơn Linh Từ được đặt vào năm vinh tộ thứ tư. Xong ngồi đền cổ này bị Pháp phá hủy vào năm 1886 để mở đường xây dựng nhà nghỉ thống sứ bắc kì.
Sau đó nhân dân và nhà thầu xây dựng lại ngôi đền nhỏ để phụng sự xong ngồi đền nhỏ đó cũng bị phá hủy vào năm 1974.
Trải qua thời gian biến cố thăng trầm của lịch sự đền Vạn Ngang cũng có lúc trang nghiêm tố hảo khách bốn phương đâu cũng tìm về. Cũng có lúc chỉ còn là phế tích các bia kí kể về thánh tích và quá trình xây dựng công đức thập phương cũng đều bị phá hủy vào năm 1974
Vào năm 1991 đền đã được khôi phục lại.
Cậu đồng Thắng ( Thủ Nhang Đồng Đền Vạn Ngang – Đồ sơn – Hải phòng )
