(PLVN) – Trong hệ thống thống thần linh Tam, Tứ Phủ, Quan Lớn Đệ tam là vị nam thần có vai trò quan trọng, ông đảm nhiệm cai quản “đầu đồng”, bút phê sớ khảo. Là vị thần tối cao của Thoải phủ (một trong bốn phủ: Thiên – Địa – Nhạc – Thoải), ông được thờ phụng khắp các khu vực sông nước với nhiều sự linh thiêng của bậc Thượng đẳng thần.
Quan Lớn Đệ Tam là vị Thượng Đẳng Thần dân gian và vị Thần quan trọng trong Tứ Phủ.
Quan Lớn Đệ Tam là vị Thượng Đẳng Thần dân gian và vị Thần quan trọng trong Tứ Phủ.
Quan Lớn Đệ Tam là ai?
Đền Lảnh Giang (Mộc Nam, Duy Tiên, Hà Nam), Xích Đằng (Hưng Yên) và nhiều ngôi đền cạnh sông nước đều thờ phụng vị nam thần thượng cổ : Trấn Tây An Tam Kỳ Linh Ưng Thái Thượng Đẳng Thần (dân gian vẫn gọi Quan Lớn Đệ Tam).
Căn cứ vào thần tích “Hùng triều nhất vị thuỷ thần xuất thế sự tích” (sự tích ra đời một vị thuỷ thần triều vua Hùng) do Bát phẩm thư lại Nguyễn Hiền, tuân theo bản cũ triều trước, chép lại vào niên hiệu Vĩnh Hựu thứ 2 (1736). Thần tích đang được lưu giữ tại Đền Lảnh Giang (dân gian coi nơi thờ chính) như sau:
Ngày xưa, ở trang An Cố, huyện Thuỵ Anh, phủ Thái Ninh, trấn Sơn Nam có vợ chồng ông Phạm Túc ăn ở phúc đức, chỉ hiềm một nỗi ông bà tuổi đã cao mà vẫn chưa sinh được một mụn con nối dõi. Một đêm trăng thanh gió mát, vợ ông (bà Trần Thị Ngoạn) đang dạo chơi bỗng gặp một người con gái nhà nghèo, cha mẹ mất sớm, không có anh em thân thích, đi tha phương cầu thực.
Động lòng trắc ẩn, bà Ngoạn liền đón cô về làm con và đặt tên là Quý.Vài năm sau, trong lúc gia đình đang vui vầy, đột nhiên ông Túc mắc bệnh rồi qua đời. Hai mẹ con đã tìm một nơi đất tốt để an táng cho ông.
Sau ba năm để tang cha, một hôm nàng Quý ra bờ sông tắm gội, ngâm mình dưới nước, bỗng mặt nước nổi sóng, từ phía xa một con thuồng luồng khổng lồ bơi tới quấn lấy nàng, khiến nàng kinh hoàng ngất lịm. Lúc tỉnh dậy thì thấy mình nằm bên bờ sông và thuồng luồng đã bỏ đi.
Từ hôm đó nàng thấy trong lòng chuyển động và mang thai. Không chịu được những lời gièm pha khinh thị, nàng đành phải trốn khỏi làng đến xin ngụ cư ở trang Hoa Giám (nay thuộc thôn Yên Lạc).
Rồi đến ngày mùng 10 tháng Giêng năm Tân Tỵ, nàng Quý chuyển dạ, sinh ra một cái bọc. Cho là điểm chẳng lành, nàng liền đem chiếc bọc đó quẳng xuống sông. Chiếc bọc trôi theo dòng nước tới trang Đào Động (xã An Lễ, huyện Quỳnh Phụ, Thái Bình), mắc phải lưới của ông Nguyễn Minh.
Sau nhiều lần gỡ bỏ, nhưng bọc vẫn cứ mắc vào lưới. Ông Minh thấy lạ bèn khấn: “Nếu bọc này quả là linh thiêng thì cho tôi lấy dao rạch thử xem sao”. Khấn xong ông Minh rạch ra, bỗng thấy ba con rắn từ trong bọc trườn xuống sông.
Con thứ nhất theo hướng về cửa sông Đào Động, con thứ hai về Thanh Do, con thứ ba về trang Hoa Giám – nơi nàng Quý đang sinh sống. Nhân dân các trang ấp trông thấy đều sợ hãi, cùng nhau ra bờ sông tế tụng, xin được lập sinh từ để thờ.
Lạ thay, vào một đêm trăng sáng, trời bỗng nổi cơn giông, ngoài cửa sông sấm sét nổi lên dữ dội. Đến gần sáng, gió mưa ngớt dần, mọi người đều thấy dưới sông có tiếng người ngâm vịnh:
Sinh là tướng, hóa là thần
Tiếng thơm còn ở trong dân muôi đời
Khi nào giặc dã khắp nơi
Bọn ta mới trở thành người thế gian (1)
(1)Tương truyền ba vị tướng thời Hùng là con của Thủy Đế và nàng Quý. Nàng Quý là con nuôi của vợ chồng ông Phạm Túc. Do vậy về sau nhân dân ghép họ Phạm cho các ông).
Nhiều huyền tích kỳ lạ gắn với Quan Lớn Đệ Tam
Hằng năm, dịp tháng 6 âm lịch, người dân đổ về các ngôi đền như Lảnh Giang (Hà Nam), Xích Đằng (Hưng Yên) lễ bái đức Thượng Đẳng Thần Quan Lớn Đệ Tam để cầu gia sự bình yên, mùa màng bội thu, quốc thái dân an. Từ lâu những huyền tích về vị Thần này vẫn mang màu huyền bí với nhiều dị bản.
Có điển tích dân gian kể rằng, chỉ có một mình Quan Tam Phủ giáng trần vào nhà quý tộc dưới thời Hùng Vương, ông trở thành vị tướng quân thống lĩnh ba quân thuỷ lục. Trong một trận đánh, ông đã hy sinh, xác ông bị chém làm đôi, phần thượng thân (đầu) trôi dạt vào bãi sông thuộc làng Xích Đằng, phường Lam Sơn, thành phố Hưng Yên, dân làng đã lập đền thờ tưởng nhớ ông.
Còn phần hạ thân (mình) dạt vào ven sông thuộc thôn Yên Lạc, xã Mộc Nam, Duy Tiên, Hà Nam, cũng được dân làng chôn cất và lập đền thờ tưởng nhớ, đó là đền Lảnh Giang hai bên bờ sông Lục Đầu. Đây được xem hai nơi thờ chính, được nhiều người biết đến cùng với nhiều ngôi đền ở Hà Nội, Phú Thọ, Lạng Sơn đều phụng thờ Quan lớn.
Đền Lảnh Giang và đền Xích Đằng tương truyền là hai nơi thờ thượng thân và hạ thân Quan Lớn bên bờ Lục Đầu.
Một tư liệu khác về Quan, tại cung thờ quan lớn, có bức hoành phi “Thủy Đức Linh Trường” để ca ngợi công đức to lớn lưu truyền hậu thế của tôn thần. Nhưng thú vị hơn cả là bốn chữ đại tự trên cửa võng: “Thiếu hải uy linh”.
Rất nhiều người thắc mắc về hai chữ “Thiếu hải”, thực chất Thiếu hải là cách dùng từ cổ vô cùng ý nghĩa của tiền nhân. Như vậy “Thiếu hải uy linh” thực chất tiền nhân muốn ngầm chỉ về sự uy linh của vị thần tại Bể Đông, đây cũng là một căn cứ đầy thú vị khi ta nghiên cứu mối liên hệ và đồng nhất của vị tôn thần tại đền Lảnh Giang (quan lớn đệ tam của thoải phủ) với hình ảnh vị thượng thần Thổ Lệnh (được thờ tại rất nhiều nơi vùng Đồng bằng sông Hồng) và hình tướng vị Trung Thành Phổ Tế Đại Vương.
Tại đình Viên Châu, Cổ Đô, Ba Vì, Hà Nội, các vị thờ ở đình theo Thần tích ở Viên Châu chép là “quản trưởng đội thuyền rồng” tức Trưởng Lệnh (Quan Đệ Tam). Còn Thạch Khanh là Quan Lớn Đệ Ngũ Tuần Tranh của Thoải phủ thì Thần tích ở Viên Châu chép là “tả hữu thủy quân tuần sông”. Thổ Lệnh và Thạch Khanh là 2 anh em, 2 vị tướng đã giúp vua cha Bát Hải Động Đình, đánh giặc Thục.
Trong câu chuyện thi nhảy qua sông của hai vị thần Bạch Hạc đã để lại dấu ấn đến nay, một vết chân trước đền Tam Giang và một gót chân tại Bến Gót, nay thuộc phường Bến Gót, thành phố Việt Trì. Nếu từ đền Tam Giang hay Bến Gót mà qua sông thì chính là vùng đất Viên Châu. Câu chuyện đều có dấu tích vị Thần được nàng Quý Nương sinh ra từ bọc trứng.
Quan Lớn Đệ Tam trong tín ngưỡng Tứ
Quan Lớn Đệ Tam Thoải Phủ hay còn gọi là Thái tử Đệ Tam. Quan lớn vốn là con trai thứ ba của Vua Cha Bát Hải Động Đình, là người rất được vua cha yêu quý nên giao quyền cai quản chốn Long Giai Động Đình, cận bên cạnh phụ vương.
Hầu như những người đã ra hầu Tứ Phủ, khi hầu hàng Quan Lớn, ai cũng phải hầu về Quan Đệ Tam. Có thể coi ông là vị Quan Lớn tài danh hàng đầu. Khi ngự đồng, ông mặc áo trắng thêu rồng, hổ phù; làm lễ tấu hương, khai quang, chứng sớ điệp và ông múa đôi song kiếm. Khi có đại tiệc khai đàn mở phủ, người ta thỉnh quan về chứng đàn Thoải Phủ (gồm có long chu phượng mã, lốt tam đầu cửu vĩ…: tất cả đều màu trắng). Trong hàng quan lớn, vì danh tiếng bậc nhất nên Quan Lớn Đệ Tam cũng được lập đền thờ phụng ở khắp nơi.
Để ca ngợi tài đức, công lao của ông, văn hát:
“Giáp bạc bao phen rực lửa hồng
Xông pha trăm trận cũng như không
Ra tay cứu nước trừ nguy biến
Tiếng để ngàn thu với non sông
[…] Gươm thần ba thước tay ngang dọc
Tài dậy trời Tây, chí lấp bể Đông”
Giữa những lời văn dập dìu, khói hương nghi ngút tại khắp đền, phủ thờ Quan Lớn Đệ Tam, mỗi người đến đều chuẩn bị những mâm lễ màu trắng để cầu bình an sức khỏe. Có cụ đã 70, 80 cũng sai con cháu đưa đi lễ Quan vào dịp tháng 6 âm lịch như một cái lệ khó bỏ mà dân gian vẫn gọi tháng tiệc “Thoải phủ”.
“Trăm cảnh nghìn cảnh không bằng bến Lảnh đò Mây”, hàng trăm người dân từ khắp nơi đổ về các nơi phụng thờ nhớ công ơn vị Thần thượng cổ với niềm mong mỏi tâm linh nơi của Thánh. Dù vẫn còn nhiều huyền tích nhưng thượng thần Thổ Lệnh, Quan Lớn Đệ Tam, ba anh em họ Phạm và câu chuyện nàng Quý Nương sinh ra bọc trứng đã ăn sâu tâm thức người dân, để hậu thế về sau khắp miền sông Lục Đầu, Tam Giang, Tranh Giang, Vị Thủy, Đà Giang đều có bóng dáng người anh hùng họ Phạm thời Hùng Triều.
