Tham luận tại Hội thảo khoa học: “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, nghi lễ Hầu đồng - cổ truyền và nhữn

Tín ngưỡng thờ Mẫu, Tam Tứ phủ đã hình thành và tồn tại gắn bó với đời sống tâm linh của người Việt từ lâu đời. Đây là nét văn hóa đặc sắc, thể hiện tinh thần yêu nước, truyền thống dựng nước và giữ nước, yêu lao động cần cù sáng tạo, yêu cuộc sống đoàn kết dân tộc thể hiện qua nội dung các bài hát văn và đã được cụ thể hóa bằng hình thức diễn xướng qua nghi lễ Hầu bóng.

Hầu bóng là loại hình nghệ thuật tổng hợp vừa thể nghi lễ cung đình vừa mang đậm nét văn hóa tâm linh đậm chất dân gian. Nó không phức tạp nhưng do ảnh hưởng vùng miền có đặc thù khác nhau, chi phối bởi suy nghĩ chủ thể của các ông bà đồng và tác động khách quan của từng giai đoạn trong xã hội tạo nên nội dung, hình thức của tín ngưỡng này rất phong phú và đa dạng, song trên cơ sở đó ta vẫn thấy có những nét cơ bản chung nhất.

Sách vở nghiên cứu về loại hình tín ngưỡng này từ xưa truyền lại rất ít ỏi và tản mạn cũng như những luật định hành lễ hầu như không có mà chủ yếu là do truyền khẩu. Song, tuy vậy nó cũng đã trở thành quy chế tạo thành nghi lễ để mọi người phải tuân thủ như các cụ xưa đã nói "Làm lính có công, làm đồng có phép" từ việc nhỏ tới việc lớn đều theo phép tắc mà làm. Trên nguyên tắc lấy sự trang nghiêm tôn kính làm đầu vì "Thị Thánh như Thị Vương" hầu Thánh như hầu Vua, qua đó thấy tầm quan trọng luôn bảo đảm phép tắc và trang nghiêm tôn kính trong quá trình thực hành nghi lễ hầu Thánh.

Các loại hình đàn tràng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ phủ rất nhiều, ví dụ: Tam phủ chuộc Mệnh, di cung hoán số, tôn hương thủ mệnh, trả nợ tào quan, khất đồng, điền hoàn tứ phủ, khất khai thần phiến, tứ phủ trình đồng, truyền đăng kế tự, mừng đồng, sám hối, lễ tạ, kiều năm ghế, thi đồng quan.... Song bài viết này tôi xin đi vào trọng tâm nội dung "Thực hành nghi lễ hầu đồng cổ truyền và những nét đổi mới trong xã hội đương đại - những tích cực và hạn chế".

Như trên tôi đã nhấn mạnh, thực hiện nghi lễ một vấn hầu đầu tiên phải đảm bảo tính trang nghiêm, tôn kính thể hiện được yêu cầu tâm linh, cốt cách trang nhã, lịch sự, diệu dụng. Xưa để đánh giá, nhận xét vào sự được mất của một vấn hầu các cụ đều căn cứ vào 2 yếu tố: nội dung và hình thức, chứ không phải cứ tiền nhiều, vàng mã nhiều, khăn áo đẹp lạ mắt, diễn xướng khéo, phẩm lộc sang trọng mà tạo nên thành công cho một vấn hầu vì rất khó diễn tả đây là loại hình văn hóa phi vật thể, là tín ngưỡng tâm linh, không phải biểu diễn trên sân khấu mang tính xã hội nên sao một vấn hầu này có Thánh Gióng - trang nghiêm, hiển hách đẹp hoặc vấn hầu kia không có Thánh Gióng, tê đồng, không đổi diện, hỗn đồng nhố nhăng. Những nhận định đó đều dựa trên cơ sở khi thực hành nghi lễ hầu. Vậy cụ thể nghi lễ để chúng ta nhận biết là thể hiện qua phong cách hầu, lễ vật, y phục, vàng mã, vũ đạo, lời truyền phán....

Nhìn chung hiện nay về việc giữ gìn nghi lễ cổ truyền trong hầu thánh vẫn được đại đa số các Thanh đồng duy trì theo nếp hầu truyền thống. Song phát triển là quy luật tất yếu của xã hội, trong đó có cả lĩnh vực văn hóa tâm linh nhất là tín ngưỡng thờ Mẫu Tam tứ phủ vì tín ngưỡng này là tín ngưỡng dân gian chịu sự tác động, ảnh hưởng do biến đổi của xã hội, trong đó có những đổi mới trở thành biến thái làm biến dạng đi nghi lễ truyền thống, làm ảnh hưởng không tốt tới tín ngưỡng thờ Mẫu.

I. Một số nét đổi mới mang tính tích cực

1. Lễ vật cúng vẫn trên nguyên tắc lục cúng (hương - hoa - đăng - trà - quả - thực) tiếp tục được duy trì. Song, xưa đơn giản cả về chất lượng, số lượng nay phong phú đẹp hơn nhiều, thí dụ: hoa xưa chỉ dùng Hồng, Sen, Cúc, Huệ, hoa gói như mẫu đơn, hoa sói, móng rồng, lan, ngâu... nay chủng loại hoa màu sắc phong phú có cả hoa nhập ngoại, trang trí cắm hoa theo lối hiện đại theo lối cắm hoa hội nghị thay lối cắm lọ ngày xưa, phối mầu phong phú, sinh động hoặc nói về nến xưa chỉ có nến cây trơn nay nến đủ màu trạm rồng, phượng, hoa lá, hình tháp, thể loại đa dạng khi dâng cúng vừa đẹp vừa trang nghiêm. Đó là những đổi mới về lễ vật mà chúng ta chấp nhận được nên phát huy.

2. Y phục: quy định về màu sắc, hình thức áo hầu các phủ, các giá đều có đặc thù riêng để nhận biết như áo các Quan lớn, ông Hoàng. Trong Chầu bà có áo chầu thượng thiên - thoải phủ, địa phủ có áo sơn lâm, rồi áo cô, cậu; riêng y phục sơn trang các chầu thượng, cô thượng, thể hiện đặc thù dân tộc. Nhìn chung về màu sắc và hình thức chúng ta vẫn giữ nét truyền thống nhưng xưa chỉ dựa trên 4 màu cơ bản: đỏ - xanh - vàng - trắng và chất liệu tơ lụa Việt Nam dệt trơn hoặc cải hoa mình khô hoa ướt hoặc ngược lại. Còn đồ phụ hầu như: đại, mạng, vét, dao, túi, châm, hoa, hoãn, hột, kiềng, thẻ bài thì hình thức chân phương, mẫu mã đơn giản. Song đến thời Pháp thuộc đã nhập nguyên liệu như kim sa, kim tuyến, mặt mài, kim kính, chỉ tơ, các mầu nên đã xuất hiện nhiều khăn áo thêu màu sắc, đề tài thêu đã phong phú hơn trên nguyên tắc vẫn là đề tài tứ quý, tứ linh, bách thọ, tản vân, thủy ba, ngũ phúc và lúc đó tơ lụa, gấm vóc cũng đã nhiều chủng loại hơn vì nhập của Trung Quốc như: đại hàn, thất thể, nhị thể, đoạn hàng bông bay của Ấn Độ làm khăn, sa tanh trơn để làm hàng thêu, rồi lụa vải của Pháp vì vậy nửa đầu thế kỷ 20 y phục hầu thánh cũng đã có sự cách tân đổi mới đạt tới hoàn mỹ. Đến hiện nay nếu nói về y phục thì vô cùng cầu kỳ, phong phú đạt tới đỉnh cao của chất lượng, nội dung, hình thức, phối mầu, pha mầu - đại đa số không còn dùng gấm vóc mấy mà chủ yếu là thêu kỹ thuật, song song thêu thủ công truyền thống có cả thêu máy công nghiệp, thêu 3D. Mẫu mã và đề tài thêu cũng được bổ sung thêm nhiều song vẫn trên nền tảng của mẫu thêu cổ. Mầu sắc thì ngoài các mầu cơ bản xưa còn có rất nhiều mầu phụ trợ, dệt nhiều loại lan can, dùng nhiều loại khăn dân tộc, hoa văn, họa tiết phong phú thay cho khăn lèo, khăn củ ấu, nón buồm thể hiện chất người thượng của hầu đồng xưa. Nghệ thuật phối mầu để can tay, can nẹp, can gấu áo, lá sen, cổ áo đã tạo nên những tòa y phục hoàn hảo, đa dạng, cầu kỳ đạt tới đỉnh cao thẩm mỹ khăn chầu áo ngự thể hiện rõ nét đặc thù củ tín ngưỡng tứ phủ là mầu sắc. Hay như trước đây khi các hầu nữ thần trên thượng y phục là áo lưng, không dùng quầy (váy). Song từ năm 1975-1976 đến nay đại đa số hầu nữ thần đã dùng quầy do ảnh hưởng của hầu bóng tại thành phố Hồ Chí Minh. Riêng chiếc quầy cũng được thêu hoa văn họa tiết từ gấu lên thân quầy cầu kỳ phức tạp, đai, mạng, dao, túi xây cổ cũng đạt tới đỉnh cao của nghệ thuật thêu may. Còn nói về các đồ nữ trang, thẻ bài thì xưa các cụ chủ yếu dùng đồ mỹ ký thì nay dùng bằng vàng, bạc, ngà voi, xà cừ, đồi mồi, khảm các loại đá quý thể hiện nghệ thuật kim hoàn cũng đạt tới nghệ thuật đỉnh cao song vẫn giữ được phong các truyền thống, kết hợp nhiều họa tiết mang tính thời đại nhưng vẫn hài hòa, chúng ta chấp nhận được.

Nói về đạo cụ như: đao, chèo, hèo, kiếm, mồi … Ngày xưa mộc mạc đơn giản làm bằng gỗ, nứa, tre, song mây; nay được trạm trổ cầu kỳ bằng gỗ thiếp vàng thật, hoặc bịt đồng, bịt bạc, khảm ốc, khảm ngà với giá trị kinh tế và thẩm mỹ cao, hoặc như mồi xưa phải tự làm cuốn bằng giấy bản, tờ vàng lá, tận dụng nến thừa khi múa mồi thường cháy cả vào tay, nến bắn ra làm sát bỏng người xung quanh thì nay chất lượng giấy làm mồi kỹ thuật cuộn mồi mang tính chuyên nghiệp vừa an toàn khi cháy và mang tính thẩm mỹ.

Nhìn chung về vấn đề y phục, đạo cụ phục vụ cho nghi lễ hầu bóng có sự đổi mới nhiều, phong phú, đa dạng thể hiện tính thẩm mỹ cao hơn nhưng vẫn giữ được căn bản truyền thống.

3. Vấn đề vũ đạo: như hai nội dung trên nhìn chung vẫn giữ được vũ đạo cổ truyền trên nguyên tắc khi thực hiện vũ đạo không quay lưng vào Công đồng, khi múa bộ hay dùng vũ khí không hướng vào chính diện Công Đồng tay trên tay dưới, chân trước, chân sau, nhún đi xuyến nhẹ nhàng, diệu dụng, giữ lễ, trang nghiêm, đường nét vũ đạo cơ bản trên đa số các thanh đồng vẫn giữ được khi thực hành nghi lễ hầu bóng song ngày nay do nhạc khí, làn điệu, lời lẽ hát văn được bổ sung, đổi mới hát qua hệ thống âm thanh sôi nổi dồn dập khi múa và lại ảnh hưởng của vũ đạo sân khấu, vũ đạo hiện đại; ảnh hưởng của vũ đạo múa Lào, múa Then và một số điệu múa dân tộc thể hiện qua giá hầu, các nữ thần làm cho vũ đạo hầu bóng phong phú, hấp dẫn có sự cuốn hút thăng hoa hơn thay thế cho một số vũ đạo xưa như: gieo hạt, trồng cây, bắt cá, thêu thùa, đánh võ, sao thuốc chữa bệnh.... Qua thực tế đổi mới về vũ đạo đó không phá vỡ vũ đạo trong nghi lễ hầu thánh cổ truyền mà nó đã bổ sung làm phong phú đa dạng hơn trong một giá hầu thì chúng ta vẫn chấp nhận được.

4. Vấn đề vàng mã và truyển phán thì cũng như 3 nội dung trên. Nhìn chung các thanh đồng vẫn giữ đủ nghi lễ quy định theo phương thức truyền khẩu của các cụ song riêng về vàng mã thì có nhiều nét đổi mới chủ yếu về chất lượng giấy, mầu sắc phong phú, mẫu mã được cải tiến đa dạng, có một số công việc trước đây làm thủ công thì nay mang tính công nghiệp như in hoa, trổ hoa, cắt tua làm mặt hình nhân song riêng vấn đề vàng mã với những đổi mới thoáng nhìn thì rất đẹp, màu sắc phong phú có cả giấy và một số phụ kiện nhập ngoại song nếu đi sâu đòi hỏi công phu tỷ mỷ, tinh túy, kỹ sảo thì không bằng những đàn mã cổ xưa vì lối làm "mã lé" dần dần bị lãng quên do phải làm hoàn thủ công mất nhiều thời gian, ảnh hưởng tới năng suất còn về truyền phán cơ bản cũng vẫn giữ được khuôn phép xưa dù có bổ sung một số từ ngữ hiện đại.

Trên đó tôi đã xin trình bày một số nét cụ thể tiêu biểu về vấn đề nghi lễ hầu bóng truyền thống và những đổi mới trong cuộc sống đương đại, những nét đổi mới này thể hiện yếu tố tích cực đã làm hoàn thiện hơn, bổ sung làm phong phú hơn cho nghi lễ thực hành tín ngưỡng thờ mẫu tam tứ phủ.

II. Những đổi mới làm ảnh hưởng tới giá trị văn hóa truyền thống

Bên cạnh những nét đổi mới mang tính tích cực đó cũng có không ít những đổi mới trong những nội dung trên đã gây tác hại nghiêm trọng, làm mất đi sự trang nghiêm tôn kính, phá vỡ nét đẹp thuần phong mỹ tục giá trị nhân văn, mất đi nét đẹp văn hóa tâm linh, mất đi đức tin của mọi người đối với các bậc thánh nhân "sinh vi anh, hóa vi linh" mà lịch triều sắc tặng tôn vinh "Thượng đẳng tối linh, vạn thế phúc thần". Những đổi mới không chọn lọc tùy tiện, thiếu văn hóa đang lợi dụng, len lỏi phá vỡ làm mất đi các giá trị: chân, thiện, mỹ trong nét đẹp văn hóa tâm linh mà tổ tiên ta đã bao đời dày công gìn giữ đến hôm nay. Những hình ảnh, việc làm phản cảm đó ngoài xã hội đời thường cũng không chấp nhận được, chưa nói đến hai chữ "tâm linh".

- Trong thực tế thực hiện nghi lễ Hầu đồng chúng ta cũng đã chứng kiến không ít những bộ y phục dị hợm, kỳ quái cụ thể vạt sau của áo dài tới 3-4m, tay áo thụng tới hàng mét. Đây không phải là y phục hầu bóng mà của các sư các đạo sĩ, những chiếc búi tóc độn tóc giả cao chót vót soắn chôn ốc, những chiếc mũ cánh chuồn không ra văn quan, võ tướng, màu sắc khăn áo tùy tiện, mẫu mã tự biên tự diễn dở Tầu dở, ta không mang phong cách Việt cổ truyền, thậm chí còn có trường hợp mặc cả áo rằn ri, đi giầy tây, đội mũ tai bèo, đội mũ bảo hiểm. Tiếp đó đến những chiếc đai kệch kỡm, dây dợ chi chít, lằng nhằng, những bộ đồ nữ trang dở tây dở ta đeo trên người những thứ mà từ xưa không có tên gọi làm mất đi nét văn hóa truyền thống.

- Nói tới lễ vật tiến cúng thì một số thanh đồng dâng lễ cả quạt điện, quạt lạnh, nồi cơm điện, phích nước, chăn bông làm đồ phát lộc thật là dung tục mất đi nét tâm linh cao quý của phẩm vật lục cúng - phát lộc nhiều đồ vật quá xa xỉ.

- Vàng mã thì đốt quá nhiều, có những thanh đồng đốt tới mấy trăm triệu tiền vàng mã, dựng nên những hình tướng mã kỳ quặc không có trong nghi lễ cổ truyền do một số thanh đồng muốn thể hiện đẳng cấp phô trương, sự giầu sang, mỗi vấn hầu tới hàng tỷ đồng làm mất đi cái cốt cách tâm linh lấy chốn đền phủ làm nơi khoa danh - khoa lợi vô cùng lãng phí, làm hao tổn tới kinh tế gia đình, xã hội, rồi đồng đụa, đồng đú tạo nên nguyên nhân của nhiều hiểm họa xã hội dẫn tới vỡ nợ, phá sản.

- Đạo cụ thì tùy tiện, Thanh đồng mang cả đinh ba, súng trường thực hiện khi hầu thánh quan tuần lấy long đao làm pháp bảo phá ngục, truyền phán thì không dùng lời lẽ nhả ngọc phun châu, bảo dân hộ quốc mà nặng nề trách phạt, dọa nạt, trần tục, mang nội dung trục lợi gây nên tâm lý lo sợ, hoang mang ảnh hưởng tới tâm lý, sức khỏe, làm đảo lộn cuộc sống sinh hoạt của mọi người, gây nên mất đoàn kết trong gia đình, xã hội.

- Có một số Thanh đồng còn tự bày đặt ra hầu những giá đồng mà từ xưa không có cụ đồng nào hầu như hầu Thánh Mẫu, hầu Ngọc Hoàng, hầu Chầu Quế Chầu Quỳnh, hầu đức chúa công.... cung văn không biết bài nào để hát gây nên sự lộn xộn không theo một trật tự cổ truyền, một số Thanh đồng đó đã tự tách mình ra ngoài quỹ đạo chung của cộng đồng, tạo ra điểm nhấn cho bản thân với suy nghĩ "Duy ngã độc tôn".

- Vũ đạo thì một số thanh đồng không vì mục đích tâm linh mà vì mục đích ganh đua, khoe tài, khoe khéo thành ra nặng nề biểu diễn làm mất đi nét văn hóa tâm linh trong việc hầu Thánh, có những Thanh đồng còn lôi kéo cả người ngồi dự hầu lên cùng nhảy múa, mở loa lết cỡ, cổ súy hò hét, điên loạn như trên vũ trường, còn đâu tiếng trúc, tiếng tơ, khoan thai dìu dặt, còn đâu thung dụng giá ngự, thứ tự quang lâm làm mất đi sự trang nghiêm tôn kính, rồi nữa còn tranh cướp lộc, hỗn loạn tạo ra bao hình ảnh phản cảm chốn u minh.

Tháng 12 năm 2016, UNESCO đã công nhận “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đó là niềm vui, nhưng cũng là nỗi lo của nhiều người, trong đó có nhiều Thanh đồng chân chính. Trong khi các tổ chức xã hội, các Thanh đồng luôn nhiệt tình nỗ lực phát hằng tâm, hằng sản nhằm tôn vinh nghi lễ thờ Mẫu thì những vấn đề nêu trên là thực tại đã có và vẫn đang diễn ra tồn tại trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tam tứ phủ của chúng ta. Đây không phải là những đổi mới mang tính tích cực mà là những biến thái, thảm họa nguy hiểm gây nên biết bao ảnh hưởng tiêu cực làm xấu đi nét đẹp văn hóa tâm linh của tín ngưỡng thờ Mẫu, làm ảnh hưởng không tốt tới cộng đồng và xã hội. Vậy đây là vấn đề cấp bách đòi hỏi phải có sự tế nhị, kiên trì của các ngành, các cấp lãnh đạo, của cơ quan quản lý văn hóa, các nhà nghiên cứu của khoa học, cùng các ông bà đồng đền, thủ nhang các đồng thầy hãy nhận diện vấn đề này cụ thể, toàn diện, sâu sắc hơn nữa, nâng cao hiểu biết chuyên môn, ý thức trách nhiệm chấp hành pháp luật để định hướng xây dựng thành quy chuẩn mẫu mực, thành văn bản dẫn dắt cho mọi người hiểu đạo, nhập đạo theo đúng nghi lễ cổ truyền. Nội dung đổi mới cần có sự chọn lọc để trong thực hành nghi lễ (nhất là nghi lễ Hầu đồng) được đúng đắn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu; góp phần hoằng dương những nét đẹp nhân văn: chân, thiện, mỹ của văn hóa tâm linh nói riêng và thuần phong mỹ tục nền văn hóa dân tộc nói chung.

Nhân đây, xin kiến nghị các cấp có thẩm quyền có biện pháp ngăn chặn, xử lý kiên quyết đối với những trường hợp lợi dụng mê tín dị đoan, trục lợi cá nhân làm mất đi giá trị nhân văn, nét đẹp văn hóa tâm linh của tín ngưỡng này - xứng danh với sự vinh phong mà UNESCO đã công nhận.