Pho tượng "Bà Chúa Mường" - Hiền phi Trương Thị Ngọc Lãnh

Pho tượng "Bà chúa Mường" là một trong hai tác phẩm điêu khắc nổi tiếng nhất của chùa Trạch Lâm (Bỉm Sơn- Thanh Hoá) ở thế kỷ XVII. Viện Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (65 phố Nguyễn Thái Học, Hà Nội) trưng bày trân trọng trong tủ kính pho tượng Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (vốn thờ tại chùa Mật - TP Thanh Hoá) được đông đảo người xem khen ngợi về nghệ thuật tạo hình nhưng nếu đem so sánh với pho tượng "Bà chúa Mường" Trương Thị Ngọc Lãnh thì hẳn còn thua một bậc.

Tượng thờ Hiền Phi Trương Thị Ngọc Lãnh

Điều đáng quý là pho tượng "Bà chúa Mường" mang yếu tố chân dung rõ rệt có cá tính riêng biệt: nét mặt cương nghị, can trường của người từng trải mọi biến cố trên đường đời và vóc dáng khỏe mạnh của một nữ tướng mặc dù được tạc trong tư thế tọa Thiền. Dấu ấn sắc tộc có sự giao thoa văn hóa Việt - Mường thể hiện ở chiếc áo chẽn bó sát thân thể, phần anh lạc (ngang ngực) có chữ "Vạn", cái khánh nhà Phật, đường triện hồi văn và hai dải thắt lưng có hai múi tết song song như cánh hoa buông thả duyên dáng.

Đây là điểm rất khác với các kiểu tượng Phật đầy tính chất ước lệ tượng trưng. Nghệ nhân xưa quả khéo léo, tinh tế có phần hoa mỹ khi sử dụng các hình thức chạm khắc truyền thống để làm nổi bật "y phục xứng kỳ đức" và nội tâm nhân vật . Vương miện được chạm lộng với các hoạ tiết sinh động tạo thành chiều sâu không gian ở các góc độ. Vương miện thông thiên này gồm 3 tầng với 3 lớp mây đuổi nhau (họa tiết tản vân), phần Thiên quan hình 5 ngọn lửa bốc cao theo phương thẳng đứng, chạm rồng mây dát vàng. Từ vương miện trải xuống hai vai là hai dải hình mũi tên có đường viền và hàng hoa Mai chạy dọc (mỗi bông có một tua dài), phần cuối góc là một dải mây lửa 5 ngọn bay lên. Phía sau vương miện có một lớp khăn phủ rộng đổ sóng ly nhiều lớp trên áo triều phục ( kiểu áo Tô La có trang trí đường diềm lớn với họa tiết hoa cúc, hoa sen, ống tay thụng rộng 1 thước 4 tấc trở lên màu đỏ thẫm thêu dệt tản vân, tinh tú).Hai vạt áo phía trước trang trí hoạ tiết cách điệu hoa Mai, hoa Cúc, hoa sen, theo lối chạm nông, phía trong áo vân kiên thêu ren nổi dát vàng, họa tiết hoa Đào, hoa Đại và lớp trong cùng là yếm, cổ trang trí hoa vàng.

Sở dĩ người viết được biết pho tượng này do cơ duyên: mùa Thu năm 1994, họa sĩ Trịnh Quang Vũ - nhà nghiên cứu phê bình mỹ thuật Việt Nam thấy tôi say mê khảo cứu các di tích văn hóa liên quan đến dòng họ, anh đã tặng cho tôi bức ảnh sao pho tượng "Bà Chúa Mường" chụp đen - trắng làm tư liệu và đưa tôi đến nhà họa sĩ Phan Kế An để hỏi lai lịch pho tượng cho rõ. Họa sĩ Phan Kế An đã kể rằng: Sinh thời, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung đã đánh giá cao pho tượng này và ngay từ thời Pháp thuộc ông đã biết đến nó. Ông đã nói với họa sĩ Phan Kế An: "Pho tượng bà chúa Trịnh ăn mặc theo trang phục Mường cực đẹp".

Năm 1955, sau ngày giải phóng Thủ đô, hoạ sĩ Nguyễn Đỗ Cung đã dẫn hoạ sĩ Phan Kế An và một số cán bộ nghiên cứu nghệ thuật đến chùa Trạch Lâm (sau nhà ga xe lửa Bỉm Sơn - Thanh Hóa) khảo sát những pho tượng cổ để giới thiệu văn hoá Việt Nam với thế giới. Rất tiếc khi đến đấy chùa đã bị đổ nát nhưng phần còn lại có hai pho tượng đẹp, đó là pho tượng Phật bà Quan Âm 12 tay và pho tượng bà chúa Mường".

Qua tìm hiểu một số thư tịch " Trịnh gia thế phả", "Kim giám thực lục", " "Kim tỏa thực lục" và qua các chuyến điền dã ở huyện Vĩnh Lộc, Thạch Thành thì người viết bước đầu phác họa vài nét về "Bà Chúa Mường" Trương Thị Ngọc Lãnh (hiền phi của Minh Khang Thái Vương Trịnh Kiểm) như sau: Bà là con gái Sùng quận công Trương Phụ Đạo - người sách Thọ Liêu, huyện Thạch Thành. Bà đã có công hưng nghiệp Nhà Trịnh (giúp chồng trong nhiều trận chống Nhà Mạc). Bà sinh ra Dương Nghĩa Công Trịnh Đỗ (con trai của hiền phi Trương Thị Ngọc Lãnh với Minh Khang vương Trịnh Kiểm). Bà mất ngày 12 tháng 8 niên hiệu Quang Hưng thứ 9 (1646, năm Bính Tuất), thuỵ Tứ Hạnh, lăng táng tại Thọ Liêu (Thạch Thành - Thanh Hoá) quê nhà.


​