Kiến trúc Phủ của Đạo Mẫu

KIẾN TRÚC PHỦ CỦA ĐẠO MẪU​

Chu Quang Trứ​

Tín ngưỡng dân gian Việt đặt người Mẹ lên vị trí hàng đầu, nhân hóa thiên nhiên và các hiện tượng của giới tự nhiên thành các Mẫu, tôn kính và thờ phụng một cách trang nghiêm. Từ khi tiếp nhận Phật giáo thì các Mẫu siêu nhiên cũng được Phật hóa và đền thờ Mẫu trở thành trung tâm của Phật điện. Các chùa trong hệ thống Tứ Pháp, dù tượng các bà Mây – Mưa – Sấm – Chớp có niên đại thế kỷ XVI, XVII hay XVIII cũng đều được thờ ở vị trí trang trọng nhất. Còn các bà Trời, bà Rừng, bà Nước được tôn vinh thành Tam tòa Thánh Mẫu, sau thêm bà Đất hợp thành đạo Tứ phủ cũng đều có điện thờ riêng trong chùa, khiêm nhường những hết sức phổ biến.

Từ tín ngưỡng Mẫu nói chung, một số nơi lại tách ra lập đền thờ riêng từng vị, nhất là ở miền núi và trung du thường thờ Mẫu đệ nhị Thượng Ngàn, trong số đó nổi tiếng là đền Bắc Lệ ở Lạng Sơn. Về sau người ta muốn lịch sử hóa tín ngưỡng Mẫu, đã sang tạo ra nhân vật Liễu Hạnh được chỉ định sinh vào thế kỷ XVI, có cuộc sống gia đình bình thường bên bố, mẹ, chồng, con nhưng lại có những phép mầu và được tôn vinh làm “Mẫu nghi thiên hạ”, có nơi giải thích là sự hóa thân của Đệ nhất Mẫu Thiên tối thượng, nhưng cũng có nơi lại cho là hóa thân của Đệ tứ Mẫu Địa rất gần gũi mọi người. Từ những điện, những đền thờ Mẫu khi cụ thể hóa thành Mẫu Liễu thì đồng thời cũng được nâng cấp cả trong tâm linh mọi người lẫn quy mô công trình kiến trúc và được gọi là phủ. Có hai di tích gắn với nơi sinh và trưởng thành của Mẫu Liễu là Phủ Giầy (Nam Định), hoặc gắn với nơi hiển linh ngâm vịnh cùng Trạng Trình ở Hồ Tây là phủ Tây Hồ (Hà Nội).

Phủ Giầy (Nam Định)​

Kiến trúc phủ rất coi trọng cả nội thất và ngoại thất. Ngoại thất của các phủ thờ Mẫu Liễu là cả một tổng thể thiên nhiên hùng vĩ rộng lớn và bí hiểm mà con người hầu như không thể khám phá, không thể vươn tới, và trong sự mênh mông ấy con người thấy mình nhỏ bé chỉ có thẻ cầu xin một sự che chở. Ngoại cảnh của phủ Tây Hồ là mặt nước Hồ Tây mênh mông, là vườn cây xum xuê của vùng ven hồ ăn lan qua đê sang bãi rồi ra sông Hồng cuộn sóng, mà ngay cửa phủ đã có những cây cổ thụ trong đó có cây si già soi mình buông rễ xuống hồ. Ngoại cảnh của phủ Giầy là vùng đồng bằng tiếp giáp trung du, đây đó giữa cánh đồng chime chũng lại nổi lên những dải núi đất đá. Cái thiên nhiên ấy lại ở ven đô hay nơi làng mạc trù phú, trong chiều sâu văn hóa vừa có chất văn minh, vừa có chất hoang dã, tất cả đã gợi lên người mẹ thiên nhiên gần gũi mà cao xa.

Phủ Tây Hồ (Hà Nội). Ảnh: vietxla (3dviet.vn)​

Trong cái nôi tự nhiên ấy, có thể từ vài thế kỷ trước, Mẫu Liễu đã được thờ trong chùa hay đền thờ riêng khiêm tốn, để rồi từ thế kỷ XIV trong sự xâm nhập của đạo Thiên Chúa mà thái độ của triều đình Huế lúc thì nhân nhượng, lúc thì cấm đoán và rồi cuối cùng bị thao túng, thì bên cạnh sự phản ứng của nho sĩ bằng cách đề cao Nho giáo, dựng Y Miếu, Văn Miếu, xây đền thờ thần Văn Xương… là phản ứng của nhân dân quay về nguồn với tín ngưỡng dân dã của mình, mà trong việc thờ đạo Mẫu đã đặc biệt đề cao Mẫu Liễu Hạnh.

(còn nữa...)​

Bài viết trích trong cuốn Văn hóa Việt Nam nhìn từ Mỹ thuật - NXB Mỹ thuật 2002 của tác giả Chu Quang Trứ.