bài viết của TRẦN NHUẬN MINH. Anh hùng dân tộc, Hưng Nhượng Đại vương, Thái úy Trần Quốc Tảng (1252-1313) là con trai thứ ba của Đại anh hùng dân tộc, Hưng Đạo Đại vương, Quốc công Tiết chế Trần Quốc Tuấn, có công lớn trong cuộc chống xâm lược Nguyên – Mông của dân tộc ta ở thế kỉ XIII. Sở dĩ đặt ra vấn đề ông hóa (từ trần) ở đâu, là vì nó liên quan đến đền thờ và lễ hội. Đến bây giờ, giả thuyết ông hóa ở đâu cũng chưa có cơ sở nào để kết luận. Điều ta tạm thống nhất với nhau chỉ là qua những ghi chép, những chuyện cổ, chuyện dân gian, truyền thuyết, đã lưu truyền từ lâu đời. Ông được thờ chính ở đền Cửa Ông, thị xã Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh. Đây là ngôi đền duy nhất, cho đến thời điểm này, được ghi trong tập sách khảo cứu của nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Khánh, tập Đền miếu Việt Nam. Trong tập sách này, NXB Thanh Niên in năm 2007, ở trang 201, không hiểu căn cứ vào đâu, ông Vũ Ngọc Khánh đã ghi Trần Quốc Tảng mất ngày 16/8/1311, trong khi Đại Việt sử kí toàn thư (1497), của Ngô Sĩ Liên, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1985, tập II, tr.98, thì ghi rõ ràng: Trần Quốc Tảng mất năm Quí Sửu, Long Hưng thứ 21 (1313), nhưng không ghi ngày tháng nào. Còn ở ba đền thờ ông thì tôi biết đều thống nhất khai hội vào ngày mùng 2 tháng 3 Âm lịch hằng năm, tương truyền là ngày ông từ trần. Mấy năm trước đây, tượng đài ông đã được dựng gần đền Cửa Ông, do Tổng Công ty Than Việt Nam là chủ đầu tư, Công ty than Cửa Ông thực hiện. Trong tấm bia đá đặt trước tượng vài chục mét, văn bia do Trần Nhuận Minh soạn, Dương Trung Quốc hiệu đính, (rất tiếc người khắc bia đã để sai một số lỗi chính tả) có nói đến Vườn Nhãn là nơi ông đã hóa một cách đầy bí ẩn. Sách Địa chí Quảng Ninh, tập 3, do Tỉnh ủy và UBND tỉnh Quảng Ninh xuất bản năm 2003, tr.115, cũng ghi: Cuối đời, ông trở lại vùng Cửa Suốt (nay là Cửa Ông – TNM) và tạ thế một cách kì lạ, huyền bí ở khu Vườn Nhãn. Vậy Vườn Nhãn ở đâu? Và sự tạ thế kì la của ông ở Vườn Nhãn là như thế nào? Trong quyển sách Hướng dẫn du lịch có tên là Non nước Việt Nam, do Tổng cục Du lịch (Việt Nam) tái bản năm 2004, là sách giáo khoa chuyên ngành, cẩm nang của các hướng dẫn viên du lịch và hiện vẫn đang được sử dụng chính thức trong các tour du lịch dành cho người trong và ngoài nước, trong mục Quảng Ninh, trang 318, ở phần Lễ hội Đền Cửa Ông, mà ngày Hội chính là mùng 2 tháng 3 Âm lịch hằng năm, có ghi nguyên văn như sau: “Lễ hội được tổ chức linh đình, tế lễ và rước kiệu bài vị Trần Quốc Tảng từ đền ra miếu ở xã Trắc Châu, tên tục là Vườn Nhãn (theo truyền thuyết là nơi Đức Ông hóa, trôi dạt vào), và quay trở lại đền, tượng trưng cho cuộc tuần du của Đức Ông”. Người đọc (ở đây là hướng dẫn viên du lịch và du khách, trong nước hay ngoài nước) đều nghĩ Vườn Nhãn xã Trắc Châu, chắc ở rất gần đền Cửa Ông, nên việc rước bài vị của Người, đi rồi về, chắc chỉ 1-2 giờ đồng hồ là cùng, trong một buổi lễ. Có lẽ vì vậy, theo yêu cầu của ngành du lịch, một nhà sử học, đã xây dựng nên một Vườn Nhãn, ở gần mỏ Cọc Sáu, cũng ở thị xã Cẩm Phả, cách đền khoảng 4 kilômét, và viết bài chỉ ra rằng, Trần Quốc Tảng xưa mất ở đây, dù tác giả không minh chứng được nơi này có phải là xã Trắc Châu, huyện Thanh Lâm như sử sách đã ghi hay không. Thực ra thì không phải như vậy. Từ mùa đông năm 1959, khi còn là học sinh lớp 7 (lớp cuối cấp II thời bấy giờ), tôi đã cùng thầy trò Trường cấp II Nam Sách, thực hiện chỉ đạo của cấp trên, tát cạn Ao Trời rộng mênh mông tại Bến Hàn, ở ngoài đê sông Thái Bình (bờ bên kia là thị xã Hải Dương) đầu huyện, để cấy lúa. Vì tôi ở mãi cuối huyện (gần bến đò Bình) nên phải ngủ lại. Nhờ thế mà tôi biết rằng, làng tôi trọ, là làng Trắc Châu, xã An Châu, chính là khu Vườn Nhãn ngày xưa, nơi đóng quân của Trần Quốc Tảng thời Trần. Tôi đã vào thăm ngôi đền thờ ông, nhà cấp 4, tường xây mái ngói 3 gian thấp nhỏ ngay dưới chân đê Bến Hàn, vì đền rất linh thiêng nên vẫn được bảo tồn qua Cải cách ruộng đất. Nghe các cụ già trong làng cho hay thì thời Trần, đấy chỉ là một cái miếu nhỏ. Bây giờ, nếu ai có dịp đi theo đường 17 từ Ngã Ba Hàng trên quốc lộ 5, cách thành phố Hải Dương khoảng 2-3 kilômét, về phía Hải Phòng, vòng theo đường nhựa dọc triền đê hữu ngạn sông Thái Bình, trước khi đến Ngã ba Đò Hàn để xuống thẳng thị trấn huyện lị Nam Sách, vẫn còn thấy ngôi đền cũ, không được sửa sang gì đáng kể so với trước đây, ở ngay dưới chân đê với dòng chữ lớn Đền thờ Trần Quốc Tảng bằng xi-măng. Đây chính là nơi ông đã hóa, và trôi dạt vào một cách kì lạ và huyền bí như dã sử, truyền thuyết, truyện dân gian và Địa chí Quảng Ninh đã ghi. Trong tập sách khảo cứu Đền miếu Việt Nam của Vũ Ngọc Khánh, đã nói trên, có đoạn nói về cái chết của Trần Quốc Tảng như sau: “Tự nhiên trời mưa to gió lớn, sấm sét nổ ầm ầm. Ông (Trần Quốc Tảng) thấy một phiến đá to, bèn ngồi lên trên. Ngay lúc đó, sóng nổi cuồn cuộn, nước dâng rất cao, nhưng phiến đá tự nhiên nổi trên mặt nước. Hưng Nhượng vương hóa ở đó ngày 16 tháng 8 năm 1311. Một lúc sau, mưa gió yên, dân thấy trên đá có một cái mũ, liền rước về lập đền thờ, tâu lên triều đình. Vua phong Thượng Đẳng phúc thần”. Trong tập sách Truyện cổ dân gian Nam Sách do Nguyễn Hữu Phách chủ biên, NXB Văn hóa dân tộc ấn hành năm 2000, trang 52-53, có chép lại theo Lê Mậu Cường, thì tảng đá với cái mũ đá dạt vào làng Trắc Châu, xã An Châu, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương và nhân dân đã lập miếu thờ ở đó như Vũ Ngọc Khánh đã viết. Và nơi ấy cũng chính là Vườn Nhãn, một nơi rất quan trọng trong cuộc đời Trần Quốc Tảng. Đọc chuyện cổ này, tôi hiểu rằng, đây là khu vực luyện quân bí mật của ông, rồi từ đây, ông đem quân tiến về sông Bạch Đằng, đánh thẳng vào trại giặc, phá tan quân Nguyên, góp công vào Đại thắng lịch sử ngày 8 tháng 3 năm Mậu Tý - Trùng Hưng thứ 4 (9/4/1288) như các sách đã ghi. Về cuối đời, ông trở về thăm nơi đóng quân cũ rồi vì một lí do nào đó đã mất ở đây, biến thành một phiến đá với cái mũ của tướng lĩnh. Truyện kể rằng, một buổi chiều, ông già chở gỗ trên sông Thái Bình, bè gỗ trôi đến đây thì ngưng lại, một đầu bè bị vít trĩu xuống, không sức nào đẩy đi được. Ông nhìn xuống thì thấy trong khoảng nước trong vắt, một phiến đá và một cái mũ đá. Đo phiến đá, thấy dài 6 thước 4 tấc, rộng 2 thước 3 tấc. Đêm ấy, ông già mơ thấy Hưng Nhượng Đại vương hiện lên, nói rằng: Xưa ta luyện quân ở đây, giờ ta lại về đây, để lại chút kỉ vật làm lưu niệm. Rồi sông bị bồi lấp, chỉ còn một cái giếng, hiện phiến đá vẫn còn nguyên dưới đáy giếng, cạnh đền thờ. Hằng năm, nhân dân mở hội tưởng niệm Ông và tổ chức rước Ông vào ngày 2 tháng 3 Âm lịch. Sách Trần triều hiển thánh chính kinh tập biên, khắc in dưới triều vua Thành Thái nhà Nguyễn, năm 1900, có đoạn ghi về Trần Quốc Tảng như sau: Ông lập đồn ở xã Trắc Châu, huyện Thanh Lâm. Trải qua 3 ngày đêm, ông tiến quân, đánh thẳng vào trại giặc đóng ở cửa sông Bạch Đằng, chỉ một khắc là thắng. Theo sách Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỉ XX của Viện Hán Nôm, NXB Khoa học xã hội, 1981, thì huyện Nam Sách hiện nay, từ đầu thế kỉ XX trở về trước, các xã phía bắc thuộc huyện Chí Linh, các xã nam thuộc huyện Thanh Lâm trong đó có xã Trắc Châu thuộc tổng Trắc Châu. Vậy đã rõ, địa danh Vườn Nhãn, nay vẫn thuộc thôn Trắc Châu (xã An Châu huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương) theo các ghi chép từ thời xưa, là nơi Trần Quốc Tảng đã mất. Ở huyện Nam Sách hiện nay, còn có nơi thứ 2 thờ Trần Quốc Tảng. Đó là Văn chỉ Linh Khê, ở làng Linh Khê, xã Thanh Quang, cách sông Kinh Thầy khoảng 800 mét. Đây chính là Nhà cũ Trạng nguyên (nơi Mạc Đĩnh Chi ở và dạy học), do quan Thượng thư triều Lê, đồng thời cũng là nhà văn lớn ở thời đó, là Trần Tiến (1709-1770) cho sửa sang lại. Từ cuối thời Lê, vua Lê đã cho tạc tượng thờ ba danh nhân là Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi (?-1346), Tham tụng – Thượng thư, Thái bảo Trần Cảnh (1684-1758) tác giả Minh Nông chiêm phả, bộ sách khoa học nông nghiệp đầu tiên của nước ta, hoàn thành và dâng vua Hiển Tông nhà Lê năm Kỷ Tỵ (1749) và Hưng Nhượng Đại vương, Thái úy Trần Quốc Tảng (1252-1313). Nơi này ở gần bến đò Bình, nay là cầu Bình, từ đây đi lên khoảng 2 kilômét là vũng Trần Xá, bến Bình Than, nơi diễn ra hội nghị Bình Than của các tướng lĩnh nhà Trần, tháng 10 năm 1282, trong cuộc kháng chiến chống Nguyên mà ai cũng biết ở đây, lễ hội, chưa được khôi phục, nhưng hàng năm, nhân dân vẫn đến thăm viếng rất đông vào ngày mùng 3 tháng 2 Âm Lịch. Do xác định được khu Vườn Nhãn, việc khôi phục nghi lễ rước bài vị Đức Ông từ Cửa Ông về Trắc Châu, theo phong tục xưa, tượng trưng cho cuộc tuần du của Đức Ông là điều bây giờ có thể làm được, nhất là phương tiện đường thủy vô cùng thuận lợi. Từ Cửa Ông qua Vịnh Hạ Long vào sông Bạch Đằng, qua sông Kinh Thầy vào Văn chỉ Linh Khê rồi qua vũng Trần Xá, nơi diễn ra hội nghị Bình Than thời Trần, qua cửa Đại Than, nay thuộc xã Nhân Huệ, huyện Chí Linh, nơi ở của Vân Đồn phó tướng Nhân Huệ vươngTrần Khánh Dư xưa, xuôi sông Thái Bình đến Trắc Châu, đi và về, dừng lại ở một số địa điểm lịch sử đã nói trên, với các hình thức có tính nghi lễ, cũng chỉ trong 1 ngày đêm. Đây sẽ là một gợi ý để ngành du lịch Quảng Ninh – Hải Dương xem xét, hi vọng có thêm một sản phẩm du lịch, phục vụ du khách trong và ngoài nước trên chặng đường thủy đầy những chiến công hiển hách của dân tộc. nguồn Hồn Việt Quốc Học photo : NTT