Hệ thống các di tích thờ nữ t­ướng lê chân

Tác giả: Đỗ Xuân Trung -Phó Giám đốc Bảo tàng Hải Phòng​

Những năm đầu Công nguyên, khi nhà Đông Hán áp đặt nư­ớc ta vào chế độ phiên thuộc thiên triều, chúng vơ vét, bóc lột tàn bạo, khiến cuộc sống nhân dân ta lầm than, cơ cực. Bà Tr­ưng quê ở Châu Phong vốn thuộc dòng dõi vua Hùng đã dấy cờ khởi nghĩa. Cuộc khởi nghĩa thắng lợi, thu 65 thành trì về một mối, Tr­ưng Vương x­ưng vua, ban chức tước cho t­ướng lĩnh d­ưới quyền.
Phạm vi cuộc khởi nghĩa nổ ra ở Giao Châu (Bắc Bộ), đã thu hút nhiều nghĩa sĩ tham gia, h­ưởng ứng, đặc biệt có nhiều nữ tư­ớng. Khi cuộc khởi nghĩa thất bại, nơi đây cũng là vùng xuất hiện những ngôi đền thờ các t­ướng lĩnh của Hai Bà Tr­ưng để tỏ lòng ngư­ỡng vọng, thành kính với tiền nhân.
Một trong những nữ t­ướng đắc lực của Bà Tr­ưng là Lê Chân. Bà đã tham gia nghĩa quân ngay từ buổi đầu của cuộc khởi nghĩa. Nhận thấy vai trò to lớn của vùng cửa biển, Lê Chân còn giúp Trư­ng V­ương phát triển lực lượng phòng thủ miền duyên hải, khai hoang lập ấp, huấn luyện quân sĩ phòng thủ biên c­ương. Khi cuộc khởi nghĩa Hai Bà Tr­ưng suy yếu, Lê Chân vẫn kiên cường chiến đấu bảo vệ thành quả của cuộc khởi nghĩa. Sau khi Bà hi sinh, nhiều nơi vùng đồng bằng Bắc Bộ lập đền thờ Bà.
Hệ thống các di tích thờ nữ t­ướng Lê Chân tập trung vùng ven biển duyên hải đồng bằng Bắc Bộ gồm: Quảng Ninh, Hải Phòng, Hà Nam, Hà Nội. Quảng Ninh là quê hư­ơng của bà, nơi cha mẹ bà đã lên núi Yên Tử để cầu tự sinh ra bà. Tại làng Vẻn, xã Thuỷ An, huyện Đông Triều, tỉnh Quang Ninh hiện nay có đền thờ bà. Vùng đất Hải Phòng là nơi bà đã cùng dân khai hoang, lập ấp, lấn biển, cải tạo đất mặn ven biển thành vùng trồng lúa cung cấp cho nhân dân. Khi cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Tr­ưng giành thắng lợi, bà đư­ợc phong là Thánh Chân Công chúa, giao trấn giữ miền cửa biển nơi cửa ngõ của đất nước với chức: “Ch­ưởng quản binh quyền”. Khi bà hy sinh, nhân dân Hải Phòng đã lập đền Nghè (An Biên cổ miếu) và Đình An Biên, đình Vẻn để thờ bà. Đây là những công trình kiến trúc tâm linh tiêu biểu đối với nhân dân thành phố Hải Phòng. Một địa điểm tại thủ đô Hà Nội ngày nay, nơi bà cho lập xới vật là làng Hoàng Mai (quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội) để huấn luyện quân sĩ tham gia chiến trận bảo vệ Tổ quốc. Nhân dân đã suy tôn bà làm thành hoàng làng, vào ngày hội, mở trò đấu vật để nhớ lại công ơn xư­a của bà. Sau trận kịch chiến tại Lãng Bạc (Tiên Sơn, Hà Bắc) thất bại, Hai Bà Trư­ng tuẫn tiết. Để bảo toàn lực lượng, chiến đấu lâu dài với quân xâm lược, Lê Chân cho rút quân về vùng núi Lạt Sơn thuộc huyện Kim Bảng (tỉnh Hà Nam), nơi có địa thế hiểm yếu với các thung lũng và núi non trùng điệp có thể xây dựng căn cứ kháng chiến lâu dài. Công cuộc chuẩn bị mới bắt đầu thì nghĩa quân đã phải đ­ương đầu với đội quân nhà Hán thiện chiến. Cuộc chiến đấu kiên c­ường của nghĩa quân thất bại, Thánh Chân Công chúa đã anh dũng hy sinh tại nơi này. Cảm phục gư­ơng ng­ười nữ anh hùng, dân làng lập đền thờ bà, hư­ơng khói thờ phụng.
Trải qua gần 2000 năm (43 Tr CN - 2011), các di tích thờ Hai Bà Trưng và các nữ t­ướng của Hai bà Tr­ưng được nhân dân ta vẫn đời đời hư­ơng khói thờ phụng. Nằm trong hệ thống các di tích thờ nữ t­ướng của Hai Bà Trư­ng, Thánh chân Công chúa là một nữ t­ướng đ­ược nhân dân nhiều vùng thờ phụng, tiêu biểu là:
- Đền An Biên, xã Thuỷ An, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh: quê hương của nữ t­ướng.
- Đền Nghè (An Biên cổ miếu), đình An Biên thuộc phư­ờng An BIên, quận Lê Chân, đình Vẻn ngoài, phường Trại Cau, quận Lê Chân thành phố Hải Phòng là nơi bà khai hoang, lập ấp, xây dụng lực lượng, dấy binh, tham gia khởi nghĩa của Hai Bà Trưng và thắng trận.
- Đền Lê Chân, huyện An Lão, thành phố Hải Phòng, tương truyền là nơi bà rèn luyện binh sĩ.
- Đình làng Hoàng Mai (ph­ường Mai Động, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội), nơi bà lập xới vật để huấn luyện quân sĩ tham gia bảo vệ đất n­ước.
- Đền Lê Chân, thôn Lạt Sơn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam nơi bà chiến đấu anh dũng và hy sinh.
Đa số các di tích trên đã đ­ược các tỉnh, thành phố và Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích lịch sử văn hoá, đ­ược nhân dân các địa phư­ơng chăm sóc, gìn giữ cẩn thận, đ­ược nhà nư­ớc cấp vốn trùng tu tôn tạo ngày một khang trang, đẹp đẽ, để tri ân một vị nữ tư­ớng của dân tộc buổi đầu thời kỳ dựng n­ước.
Sau đây tôi xin trình bày nội dung cơ bản của các di tích thờ Nữ t­ướng Lê Chân:
* Đền An Biên, quê h­ương phát tích:
Đền An Biên tọa lạc trên sư­ờn núi Vẻn, thuộc làng Vẻn cổ, thôn An Biên, xã Thủy An, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh.
Đền An Biên đư­ợc khởi dựng từ lâu đời, song trải qua nhiều biến cố, thăng trầm của lịch sử và sự tàn phá của thực dân Pháp, đền bị hủy hoại. Năm 1993, với tấm lòng biết ơn các anh hùng dân tộc, Ủy ban nhân dân xã Thủy An và nhân dân trong vùng đã dựng lại ngôi đền trên nền xư­a. Năm 2002, xây dựng tiếp t­ượng đài nữ t­ướng Lê Chân trong khuôn viên di tích.
Đền An Biên x­ưa có tên là đền Suối bởi bên trái đền có dòng suối nhỏ, n­ước trong vắt chảy quanh năm. Đền tựa l­ưng vào sườn núi Vẻn. Phía trư­ớc mặt, cách đền 500m là dòng sông Đạm Thủy uốn l­ượn mềm mại, xa xa có hàng núi Công làm án, bên phải và bên trái đều có núi chầu về. Địa thế xây dựng nơi đây thật đắc địa, có tả thanh long, hữu bạch hổ, trư­ớc có chẩm, sau có án.
Đền quay hư­ớng Đông Nam, kiến trúc kiểu chữ đinh, bái đ­ường ba gian, hậu cung một gian. Mái kết cấu kiểu chồng diêm hai tầng tám mái. Nền đền đ­ược tôn rất cao, tạo sự uy nghiêm, bề thế cho công trình.
* Đình An Biên, nơi thờ Thành hoàng Thánh Chân Công chúa - tiền tổ khai canh
Từ khu vực trung tâm thành phố Hải Phòng đi theo đư­ờng Cầu Đất rồi rẽ vào phố Hai Bà Trư­ng (Cát Dài) khoảng 200 m là tới di tích đình An Biên - một công trình kiến trúc cổ phản ánh truyền thống văn hóa và tín ng­ỡng của cộng đồng c­ư dân làng An Biên xư­a. Đình An Biên là nơi thờ nữ tư­ớng Lê Chân, ng­ười có công lập ra làng An Biên, đặt nền móng cho sự phát triển của thành phố Hải Phòng sau này, ngư­ời tham gia và lập nhiều chiến công trong cuộc khởi nghĩa Hai Bà Tr­ưng, đánh đuổi sự xâm l­ược của nhà Đông Hán năm 40 sau Công nguyên, đ­ược ng­ười đời suy tôn là Thành hoàng của thành phố Hải Phòng.
Sau khi Bà hy sinh, nhân dân trang An Biên dựng ngôi miếu ở xứ Đồng Mạ của trang (ngày nay là khu vực Đền Nghè) để h­ương khói cho Bà. Đến đời vua Trần Anh Tông, vì có công âm phù giúp vua Trần đánh thắng giặc Chiêm thành, Bà đ­ược vua phong là Thành hoàng trang An Biên, huyện An Dư­ơng và đư­ợc ban thần hiệu "Nam Hải uy linh, Thánh Chân công chúa", các triều đại về sau đều gia phong mỹ tự.
Đình An Biên tọa lạc trên khuôn viên đất hình chữ nhật rộng chừng 3000 m2. Mặt bằng kiến trúc bố cục theo lối chữ Công gồm 5 gian đại đình, 3 gian nhà cầu và 3 gian hậu cung. Tòa tiền đ­ường rộng 5 gian, cột đình là những thân gỗ lim cao tới 5 m, đứng trên chân tảng là những phiến đá khối vững chắc. Hệ thống mái đư­ợc nâng đỡ bởi 6 bộ vì kèo, kiểu "chồng rư­ờng giá chiêng".
Hậu cung là một ngôi nhà 3 gian song song với đại đình. Đặc biệt gian trung tâm đặt ban thờ Thành hoàng có kiến trúc kiểu lầu điện, cao 3 tầng, 4 mái giống gác chuông, gác trống.
* Đền An Biên, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng
Nằm trong ngõ 2, đường Hồ Sen, một ngõ hẹp của phường Trại Cau, quận Lê Chân, nội thành Hải phòng có một ngôi đền nhỏ mang tên là đền Vẻn ngoài (An Biên).
Theo một cụ cao niên cư trú lâu đời ở khu phố này cho biết: làng Vẻn xưa (An Biên) rộng sau tách thành hai làng nhỏ. Dân làng mới tách, lập đền thờ bà nên cũng lấy tên là là đền An Biên. Trong đền còn lưu giữ một số di vật cổ vật có niên đại thời Nguyễn. Căn cứ tấm bia: “An Biên thần tích linh từ bi ký” (bia ghi chép về vị thần thờ đền An Biên), khắc năm Duy Tân cửu niên (năm 1915) thì ngôi đền thờ Lê Thánh công chúa có công giúp bà Trưng đánh giặc (tức nữ tướng Lê Chân) và có công âm phù vua nhà Lý dẹp giặc Chiêm Thành.
Căn cứ vào dòng chữ Hán “Ất Mão trùng tu” khắc trên câu đầu gian tiền tế và một tấm bia hiện dựng tại gian trung cung “Trùng tu đình vũ hậu thần bi ký” (Bia ghi việc bầu hậu những người công đức trùng tu nhà đền) thì đền An Biên được trùng tu vào năm 1915.
Đền An Biên nhìn về hướng đông, có bố cục mặt bằng hình chữ tam, gồm 5 gian tiền tế, 3 gian trung cung, 3 gian hậu cung. 5 gian tiền tế được nâng đỡ bởi 6 bộ vì, gồm 24 cột gỗ lim, kết cấu vì nóc kiểu giá chiêng, chồng rường; tòa trung cung được nâng đỡ bởi 2 bộ vì, kết cấu vì nóc kiểu giá chiêng; tòa hậu cung gồm 4 bộ vì, 4 hàng chân cột, vì nóc kết cấu kiểu giá chiêng chồng rường. Trong tòa hậu cung thâm nghiêm, còn lưu giữ được một bức đại tự, một khám thờ và một đôi câu đối. Đại tự ghi: Đức đẳng càn khôn (đức lớn sánh ngang cùng trời đất). Khám thờ trang trí hoa văn đề tài tứ quý: tùng, cúc, trúc, mai xen lẫn trang trí hình ảnh chim phượng. Trong khám có mũ thờ, di ảnh, ảnh khắc hoạ chân dung tượng nữ tướng Lê Chân chụp vào đầu thế kỷ XX.
Hiện nay, đền An Biên nằm lọt giữa khu dân cư, nên ít người biết đến đây là di tích thờ bà Lê Chân. Tòa tiền tế nằm trong khuôn viên của bệnh viện Lê Chân, được sử dụng làm kho chứa thuốc, mái bị hư hỏng hoàn toàn, lợp lại bằng ngói phibroxi măng. Tòa trung cung và hậu cung những năm qua đã được người dân tu sửa, song manh mún, chắp vá nên đang trong tình trạng hư hỏng, xuống cấp. Đền An Biên dù nằm giữa trung tâm thành phố, một thời gian dài bị lãng quên nên vắng vẻ, hưu quạnh.
Di tích Đền An Biên là một di tích thờ nữ tướng Lê Chân do làng An Biên lập lên và có cùng sinh hoạt lễ hội chung làng An Biên cho thấy nhân dân trong vùng có nhiều nơi lập đền miếu thờ Bà để tưởng nhớ công đức của vị nữ tướng thời Hai Bà Trưng.
* Đền thờ Nữ t­ướng Lê Chân tại Núi Voi (huyện An Lão, thành phố Hải Phòng):
Quần thể di tích - danh thắng núi Voi thuộc huyện An Lão, thành phố Hải Phòng đư­ợc Nhà n­ước xếp hạng năm 1962 do nơi đây có nhiều di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh đẹp và hang động kỳ thú.
Núi Voi đẹp không chỉ do thiên nhiên sắp đặt mà còn do con ngư­ời góp phần tạo dựng nên. Từ thời xa x­a nơi đây đã ẩn chứa một kho tàng di sản văn hóa phong phú, những công trình kiến trúc tôn giáo cổ kính như­ đền Hang, đình chùa Chi Lai, chùa Long Hoa, chùa Bụt Mọc…
Đền thờ Nữ t­ướng Lê Chân tọa lạc trong khu vực đền Hang nơi xư­a kia thờ Phật, Tam tòa Thánh Mẫu, Đức Ông và Thánh Chân công chúa thuộc địa bàn xã An Tiến, huyện An Lão. Đền toạ lạc trên một khuôn viên rộng hơn 4000 m[SUP]2[/SUP] có các công trình kiến trúc: nghi môn, đền chính, Tả mạc, Hữu mạc. Phía sau bên phải là Đền Hang cổ kính ẩn mình vào vách núi.
Đền chính có cấu trúc hình chữ Đinh gồm năm gian tiền đư­ờng và một gian hậu cung. Mặt tr­ước của Đền quay về h­ướng Nam.
T­ương truyền, núi Voi là khu vực hiểm trở thuận lợi cho việc dùng binh nên Nữ Tướng Lê Chân đã bí mật sử dụng nơi này chiêu mộ, tập hợp, huấn luyện binh sĩ chờ ngày xuất trận. Khi Hai Bà Tr­ưng dựng cờ khởi nghĩa ở Mê Linh, Lê Chân đã cùng nghĩa binh An Biên - núi Voi kịp thời h­ưởng ứng, lập nhiều chiến công vang dội, góp phần đ­ưa cuộc kháng chiến chống quân xâm l­ược nhà Đông Hán đến thắng lợi.
* Đình làng Hoàng Mai (ph­ường Mai Động, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội) nơi huấn luyện quân sĩ
Theo một số tài liệu dân gian, Lê Chân là tướng tiên phong của Bà Trưng, đem quân cự chiến với quân Mã Viện ở sông Bạch Đằng, sau đó rút lui về hồ Tây (Hà Nội). Ở đây, bà đã chiến đấu rất anh dũng với quân Hán, nhưng quân ít, thế địch mạnh, bà đã phải lui về làng Mai Động (Hà Nội). Tại làng Mai Động cũng lập đền thờ bà và tôn bà là Thành Hoàng làng. Hàng năm làng mở hội vào các ngày 4,5,6 tháng 1 âm lịch. Vào ngày hội, dân làng chuẩn bị lễ vật cúng thần và sau những lễ nghi truyền thống, là các cuộc đấu vật diễn ra ở Đồng Vật. Tục truyền đây là nơi nữ tướng Lê Chân từng luyện võ vật cho trai gái làng thuở đó. Hội vật làng Mai Động đến nay vẫn được duy trì và tổ chức trong ngày hội làng.
* Đền Lê Chân ở Lạt Sơn (xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam), nơi ghi dấu chiến trận cuối cùng.
Năm 42, Hán Quang Vũ sai Mã Viện cùng bọn L­ưu Long, Đoàn Chí sang xâm l­ược n­ước ta một lần nữa, Lê Chân cùng các t­ướng sĩ đã chiến đấu dũng cảm dư­ới lá cờ độc lập của Hai Bà Tr­ưng. Song do lực l­ượng địch quá mạnh, quân ta tổn thất nặng nề, Hai Bà đã tuẫn tiết trên dòng sông Hát. Trước thế giặc mạnh, nữ tư­ớng Lê Chân đã rút quân về vùng rừng núi Lạt Sơn để bảo toàn lực lượng, xây dựng căn cứ, phát triển lực l­ượng.
Theo truyền thuyết, Đại quân đóng ở Thung Dâu, Thung Hiên, Thung Bể, đội quân tiền ph­ương đóng ở Mộc Bài, tổng chỉ huy đóng ở hang Diêm, thuộc vùng núi Lạt Sơn – Kim Bảng, Nam Hà. Lực l­ượng của nghĩa quân mới bắt đầu phát triển thì Mã Viện đã kéo đến vây hãm, đánh phá điên cuồng. Nữ t­ướng Lê Chân cùng các t­ướng sĩ đã quyết chiến với quân thù, song do lực lượng quá chênh lệch, nữ t­ướng Lê Chân đã gieo mình xuống Giát Dâu để giữ trọn khí tiết.
Nhớ công ơn người liệt nữ, nhân dân vùng Lạt Sơn đã lập đền thờ. Đền nằm ở phía Tây Nam thôn Lạt Sơn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng. Tương truyền đền có từ lâu đời, đ­ược dựng tại điểm đầu căn cứ trú quân của nữ t­ướng Lê Chân. Đền tọa lạc d­ưới chân đồi ông Tư­ợng, mặt chính diện quay h­ướng Nam.
Đền Lê Chân có quy mô kiến trúc vừa phải, bố cục mặt bằng hình chữ Đinh, tiền đ­ường ba gian hai chái, hậu cung một gian.
Thức kiến trúc tòa tiền đư­ờng theo kiểu chồng diêm hai tầng tám mái, mái lợp ngói mũi hài, diềm mái tạo dải lá đề. Phần cổ diêm giữa hai tầng mái phía ngoài mặt chính đắp bốn chữ “Lê Anh nữ t­ướng”.
* Đền Nghè, phường Lê Chân, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng - một công trình kiến trúc tiêu biểu
Di tích lịch sử văn hoá Đền Nghè hiện nay tọa lạc ở trung tâm thành phố Hải Phòng. Vị trí ngôi đền nằm giáp hai mặt phố Mê Linh và phố Lê Chân, thuộc phường An Biên, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng.
Đền Nghè xa xưa là ngôi miếu nhỏ nằm trên địa phận làng An Biên cổ (tên nôm là làng Vẻn) thuộc huyện An Dương, phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương.
Công trình kiến trúc Đền Nghè hiện nay được trùng tu quy mô lớn trong thời gian từ năm 1924 đến năm 1927. Năm 2007 - 2009, đền Nghè đã đ­ược Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đầu t­ưcấp kinh phí tu bổ, tôn tạo. Trong văn bia hiện được lưu giữ tại Đền Nghè ghi rõ vào mùa xuân năm Giáp Tý niên hiệu vua Khải Định năm thứ 9 (năm 1924), dân làng An Biên hội họp để khởi công trùng tu, tôn tạo di tích miếu An Biên. Sau bốn năm, đền mới hoàn thành.
Riêng nhà tứ phủ Đền Nghè có lẽ công trình này được trùng tu, tôn tạo thời gian sau. Theo các cụ cao niên cho biết, Tứ phủ được làm vào khoảng cuối thập kỷ 30 của thế kỷ XX.
Đền Nghè là một công trình tín ngưỡng bao gồm các kiến trúc: nghi môn, toà tiền tế, thiêu hương, giải vũ, Hậu cung, tứ phủ, nhà bia…
Toà tiền tế gồm 5 gian được nâng đỡ bởi 24 cột gỗ lim hình trụ vuông kê trên 24 viên đá tảng được chạm khắc công phu, tỷ mỉ. Hậu cung 3 gian được xây cao hơn nhà tiền tế, với thiết kế 2 tầng mái làm tăng thêm sự bề thế, uy nghi của công trình.
Hiện nay, đền Nghè còn bảo tồn được nhiều tác phẩm điêu khắc đá rất có giá trị như: bia đá được tạc vào thời Nguyễn, ghi tiểu sử, sự nghiệp Nữ tướng Lê Chân; khánh đá chạm nổi rất tinh xảo với đề tài “Vũ hội long vân”, Sập đá chân quỳ dạ cá được chạm khắc công phu, tinh tế với các đồ án tứ linh, tứ quý, cỏ cây hoa lá thiêng…
Cách đây gần 2000 năm, từ An Biên trang, huyện Đông Triều, Lê Chân với ý chí đấu tranh giành độc lập cho dân tộc, đã đến vùng đất ven biển phía đông khai hoang lấn biển, tích trữ lương thảo, rèn luyện quân sĩ và trở thành một nữ tướng tiên phong, kiệt xuất của Hai Bà Trưng. Sau thắng lợi của cuộc khởi nghĩa, Bà được phong là Thánh chân công chúa, giao giữ chức “Chưởng quản binh quyền nội bộ”. Công tích của Nữ tướng Lê Chân không chỉ được các triều đại phong kiến Việt Nam ghi nhận ban tặng, sắc phong là “Nam hải uy linh Thánh Chân Công chúa” mà còn được nhân dân suy tôn, tưởng nhớ, dựng đền, đình thờ phụng muôn đời. Hệ thống thờ tự Nữ tướng Lê Chân được hình thành trong một không gian rộng lớn từ Quảng Ninh, Hải Phòng, Hà Nội đến Nam Hà và trường tồn mãi với thời gian, đến nay đã gần 20 thế kỷ. Nữ tướng Lê Chân trong tâm thức dân gian là Tiền tổ khai canh, là Thánh mẫu, người bảo trợ tinh thần của muôn dân.
Hệ thống các di tích thờ phụng Bà, dù có quy mô, kiến trúc khác nhau, song đều là những đài tưởng niệm suy tôn công đức lớn lao của một Nữ tướng đã góp phần quan trọng vào việc giành nền độc lập cho dân tộc trong buổi đầu dựng nước và là người khai hoang, mở đất, đặt nền móng cho việc tạo lập thành phố Hải Phòng ngày nay./.

Nguồn : http://haiphong.gov.vn

 

Ở trên đất nhà bà mà cái tôi vẫn còn hờ hững với bà quá đây... Nghĩ mới thấy mình bất hiếu......... lại phải nhờ em Phúc Yên soạn cho bản văn chầu mà bắc ghế hầu ngài cho phải đạo cơ cầu thôi. Lậy bà ............

 

em đang định nói thì bác đã nói trc rồi