Cụm di tích Đền – Chùa Bà Tấm (Dương Xá, Gia Lâm, Hà Nội)

Cụm di tích đền - chùa Bà Tấm thuộc địa phận xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, ngoại thành Hà Nội. Di tích nằm ở phía Đông và cách khu vực nội thành Hà Nội gần 20km. Từ trung tâm thành phố, qua cầu Chương Dương, theo quốc lộ 5 đi Hải Phòng khoảng 8km thì đến địa phận xã Dương Xá. Di tích nằm bên trái, liền kề đường quốc lộ.

Cụm di tích đền - chùa Bà Tấm thuộc địa phận xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, ngoại thành Hà Nội. Di tích nằm ở phía Đông và cách khu vực nội thành Hà Nội gần 20km. Từ trung tâm thành phố, qua cầu Chương Dương, theo quốc lộ 5 đi Hải Phòng khoảng 8km thì đến địa phận xã Dương Xá. Di tích nằm bên trái, liền kề đường quốc lộ.

Theo sử sách và truyền thuyết dân gian, cụm di tích đền - chùa Bà Tấm được xây dựng từ thời Lý. Sự ra đời của di tích gắn với Nguyên phi, Hoàng thái Hậu Ỷ Lan - một nhân vật kiệt xuất của vương triều nhà Lý. Sử cũ cho biết: Nguyên phi Ỷ Lan giỏi việc trị nước (hai lần nhiếp chính), khiến nhân tâm hoà hợp, đất nước thanh bình, dân gian sùng Phật, tôn bà là Phật Bà Quan Âm. Các huyền thoại, truyền thuyết về Bà phủ trùm lên một vùng văn hoá lịch sử của xứ kinh Bắc xưa. Bà được dân gian gọi là bà Tấm - là hiện thân của lòng bao dung, đức độ và những điều tốt lành.

​

Bà đã cho xây dựng nhiều chùa, tháp (hơn 100) nổi tiếng, tồn tại đến tận ngày nay như: Chùa Dạm, 1086 (Quế Võ - Bắc Ninh); chùa Một Mái ở Hoàng Xá, 1099 (Quốc Oai - Hà Tây); chùa Phật Tích, 1100 (Tiên Sơn - Bắc Ninh); chùa Báo Ân, 1100 (Động Sơn - Thanh Hoá); tháp Chương Sơn, 1108 (Ý Yên - Nam Định). Và ở quê hương của bà, hương Thổ Lỗi đã được đổi thành hương Siêu Loại, vào năm 1115 Bà đã cho xây dựng ngôi chùa Linh Nhân tư Phúc tự (Bà Tấm là tên gọi được dân gian thường dùng). Vào năm 1117, khi Ỷ Lan qua đời, ngôi đền thờ Bà cũng được xây dựng. Từ đó đến nay, đền - chùa Bà Tấm là nơi hành lễ thờ Phật và cũng là nơi tưởng niệm của nhân dân trong vùng. Trong quá trình tồn tại, đền - chùa Bà Tấm luôn được sửa chữa, trùng tu và xây mới. Văn bia cho biết vào thế kỷ XVI, XVII, XVIII, các vương phi, quận chúa họ Trịnh nhiều lần công đức tiền của cùng nhân dân xã Dương Xá, Dương Nguyễn tu bổ lại chùa.

Mộ tháp trong chùa​

Cụm di tích chùa - đền Bà Tấm vốn được xây dựng trên một gò đất cao, rộng, nằm bên hữu ngạn dòng sông Thiên Đức nổi tiếng (phía bên Tả ngạn là chùa Báo Ân thời Trần, gắn liền với cuộc đời tu hành của vua Trần Nhân Tông). Trải qua quá trình tồn tại, mặt bằng di tích có nhiều thay đổi, hiện nay còn có chùa, đền và nhà thờ mẫu cùng một số đơn nguyên kiến trúc kề cận. Mặc dù các công trình kiến trúc đều được xây dựng gần đây (đền xây khoảng nửa đầu thế kỷ XX, chùa xây khoảng những năm 1980), song, đây vẫn là một không gian linh thiêng, thể hiện trong lễ hội tổ chức trang trọng hàng năm vào các ngày 19/2 và 25/7 Âm lịch. Theo lời kể của nhân dân trong vùng, hội đền Bà Tấm có qui mô rất to lớn, không chỉ có Dương Xá, Dương Nguyễn tổ chức mà kéo dài suốt từ Phú Thị cho tới Văn Lâm (Hưng Yên).

Bia đá được lưu giữ tại chùa​

Hiện nay, trong chùa còn lưu giữ nhiều di vật quý, phản ánh lịch sử và quá trình tồn tại, các lần trùng tu, sửa chữa di tích... Đáng chú ý nhất là 2 tượng sư tử (bệ thờ), kích thước rất lớn, 1 thành bậc trang trí sấu, chim phượng, cúc dây nổi tiếng được nhiều nhà nghiên cứu biết tới, cùng các di vật đất nung trang trí kiến trúc thời Lý đang được lưu giữ tại di tích (ảnh).Ngoài ra, còn có nhiều bia đá thời Lê và Nguyễn (1 bia niên hiệu Dương Hoà năm thứ 7 - 1641; 1 bia niên hiệu Hoằng Định năm thứ 17 - 1617; 2 bia niên hiệu Đức Long năm thứ 7 - 1635; 1 bia niên hiệu Bảo Đại năm thứ 18 - 1943) và hệ thống chân tảng, trong đó đáng chú ý là các chân tảng bằng đá sa thạch thời Lý - Trần và nhiều di vật khác thời Lê - Nguyễn.
Nhận thấy những giá trị lịch sử - văn hoá đang tiềm ẩn nơi đây, trong chương trình nghiên cứu khảo cổ học kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam phối hợp với Sở Văn hoá - Thông tin Hà Nội, VP. Ban Chỉ đạo Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội đã tiến hành điều tra, thám sát và khai quật khảo cổ học tại cụm di tích này.

Nguồn

 

Sưu tập hiện vật khai quật ở di tích đền - chùa Bà Tấm​

Bên cạnh việc phát hiện ra vết tích kiến trúc thời Lý, Trần, Lê và Nguyễn, trong khi khai quật tại di tích đền chùa Bà Tấm cúng tôi đã thu được sưu tập hiện vật khá phong phú về loại hình, trong đó tập trung chủ yếu là các loại hình vật liệu, trang trí kiến trúc và gốm sứ thời Lý và Lê trung hưng, bên cạnh số ít là di vật thời Bắc thuộc, thời Mạc và Nguyễn.
Bên cạnh việc phát hiện ra vết tích kiến trúc thời Lý, Trần, Lê và Nguyễn, trong khi khai quật tại di tích đền chùa Bà Tấm cúng tôi đã thu được sưu tập hiện vật khá phong phú về loại hình, trong đó tập trung chủ yếu là các loại hình vật liệu, trang trí kiến trúc và gốm sứ thời Lý và Lê trung hưng, bên cạnh số ít là di vật thời Bắc thuộc, thời Mạc và Nguyễn.

Họa tiết trang trí rồng.​

1. Nhóm vật liệu kiến trúc, nhóm này chủ yếu làm bằng đất nung, bên cạnh số ít là chất liệu đá (chân tảng, trang trí kiến trúc) và kim khí (đinh đồng, đinh sắt).

- Vật liệu và trang trí kiến trúc thời Lý là các loại gạch bó móng hình chữ nhật trên một mặt có in nổi niên hiệu: Lý gia đệ tam đế Chương Thánh Gia Khánh thất niên tạo (1066). Gạch lát nền, trang trí hoa cúc và hoa mẫu đơn. Bên cạnh đó là các loại ngói mũi hài, ngói ống đầu ngói trang trí bông hoa sen, các mảnh vỡ lá đề trang trí hình rồng (có chữ Hán ở mặt sau), tượng sư tử đá, uyên ương, mảnh tượng Kim cương. Đặc biệt, trong khi khảo sát đã phát hiện 1/2 trụ đá có kích thước khá lớn (dài còn lại 135cm, đường kính khoảng 87cm), có thể là một dạng biểu tượng của Linga ? giống như ở chùa Dạm (Bắc Ninh). Theo lời kể của người dân địa phương, di vật này vốn nằm trong chùa, trong quá trình tồn tại đã dịch chuyển khỏi vị trí ban đầu.

- Vật liệu và trang trí kiến trúc thời Trần bao gồm các loại gạch lát nền vuông (gạch trang trí và không trang trí), gạch bó móng hình chữ nhật (nhiều kích cỡ khác nhau), ngói (ngói mũi hài đơn, kép, ngói ống). Trang trí kiến trúc tìm được ít hơn với một vài tiêu bản trang trí hình rồng và mảnh ngói có gắn khối tượng ? (uyên ương, rồng)....
- Vật liệu và trang trí kiến trúc thời Lê trung hưng, chủ yếu là các loại vật liệu như gạch bó móng, ngói ống, ngói âm dương (trang trí hình hoa cúc, chanh), các loại trang trí ốp trang trí hình nhũ đinh, các diềm trang trí hình chữ T, L,....
- Vật liệu kiến trúc thời Mạc là loại gạch ốp trang trí linh thú (long mã) ?.
- Vật liệu thời Nguyễn là loại gạch hình chữ nhật (gạch chỉ) và gạch Bát Tràng.

2. Đồ gốm sứ, chủ yếu là đồ gốm Việt Nam, cũng nằm trong khung niên đại tương đướng với nhóm vật liệu và trang trí kiến trúc bao gồm các loại hình chủ yếu là bát, đĩa, chân đèn, lư hương... (ngoại trừ một số đồ gốm men, sành, đất nung thời Bắc thuộc):
- Đồ gốm thời Lý, Trần: Bao gồm các loại men trắng ngà, men trắng ngả xanh, men trắng hoa nâu, men ngọc, men nâu (men nâu sậm, ngả màu ngô rang, trong trắng ngoài nâu).
- Đồ gốm thời Lê: Men trắng hoa lam và men trắng ngả xanh xám chiếm tuyệt đại đa số với khung niên đại XVII - XVIII là chủ yếu.

Hoa tiết trang trí hoa văn sóng nước​

Bên cạnh đó trong sưu tập cũng thu được số lượng khá lớn đồ đựng sành thời Lý, Trần với loại hình lonhình ống, bình, vại, ang nông lòng, nắp đậy....

Sưu tập hiện vật thu được qua thám sát và khai quật cũng như sưu tầm trên bề mặt phản ánh diện mạo kiến trúc cũng như sinh hoạt tín ngưỡng nơi đây. Đáng chú ý là sự xuất hiện của các hiện vật có thể khối lớn, trang trí tinh xảo cùng nhiều loại hình vật liệu và trang trí kiến trúc mới. Với đồ gốm sứ, đều là những hiện vật đặc trưng của thời Lý, Trần, Lê có giá trị nghiên cứu và trưng bày, sẽ phát huy tác dụng trong lễ kỷ niệm Thăng Long - Hà Nội 1000 năm tuổi.
Trong thời gian qua, tại di tích, nhiều hiện vật đã được phát hiện ngẫu nhiên, đó đều là các hiện vật quí (vật liệu và trang trí kiến trúc, đồ gốm sứ). Theo kế hoạch, sắp tới nhiều công trình kiến trúc nơi đây sẽ được trùng tu, tôn tạo. Trong quá trình đó, sẽ làm xuất lộ các vết tích kiến trúc và di vật, đề nghị bà con, chính quyền địa phương thông báo kịp thời cho cơ quan chức năng xử lý.

Nguồn

 

nghe nói đi vay bà chúa kho thì phải qua đây xin lệnh